هر چند در آغاز جنگ، ایران نشان داد که تنها، برای دفاع از خود می‏جنگد، اما به زودی درصدد برآمد تا با تنبیه متجاوز، حقوق حقه خویش را بدست آورد؛ بنابراین، در اواسط جولای 1982، از مرزها گذشت و به خاک عراق وارد شد. از این به بعد، ایران سیاستی را دنبال کرد که هدف آن تسلیم بدون قید و شرط عراق بدون معامله با رژیم صدام حسین بود. با این حال، ایران در بعضی از مواقع می‏خواست مذاکراتی را از موضع قدرت انجام دهد، به ویژه پس از فتح فاو در فوریه 1986 (تا این که آن را در آوریل 1988 مجددا از دست داد)، که رژیم [امام] خمینی (ره) در صدد بود متجاوز را تنبیه کند. 

از سوی دیگر، عراق بعد از این که ناگزیر شد تا موضع دفاعی را اتخاذ کند، درصدد گسترش جنگ برآمد و برای تحمیل آتش بس به ابر قدرت‏ها فشار آورد. در اوایل سال 1984، عراق نفتکش‏های ایران را هدف حملات هوایی قرار داد و در مقابل، ایران نیز با حمله به نفتکش‏های کشورهای عربی ساحل خلیج فارس به عراق پاسخ داد. به همان اندازه که پای ابر قدرت‏ها برای حمایت از کشتیرانی بی‏طرف به خلیج فارس کشیده می‏شد، فشار بین‏المللی برای یافتن راه حلی دیپلماتیک نیز تشدید می‏گردید.

در 20 جولای 1987، درست قبل از حرکت امریکا برای اسکورت نفتکش‏های مجددا پرچم گذاری شده کویت، شورای امنیت قطع‏نامه 598 را تصویب کرد. بلافاصله بعد از تصویب قرارداد، عراق اعلام کرد، در صورتی که ایران قطع‏نامه آتش بس را قبول کند، عراق نیز آن را خواهد پذیرفت. به هر حال، ایران اعلام کرد تا زمانی که کمیسیونی برای تعیین متجاوز تشکیل نشود، از قبول قطع‏نامه خودداری خواهد کرد. جنگ خلیج فارس با تعهد فزاینده بین المللی برای عملیات پرچم‏گذاری و مین روبی پیچیده‏تر شد. بعد از نیمه سال 1987، حضور بین المللی گسترده در خلیج فارس کم کم به برخورد نظامی میان نیروی ایران و نیروی دریایی امریکا انجامید. 

در فوریه 1988، جنگ شهرها شاهد اصابت 190 فروند موشک عراقی به تهران بود، در حالی که ایران به دلیل فقدان موشک کافی نمی‏توانست در این سطح، با عراق مقابله به مثل کند. در مارس 1988، موشک‏باران تهران و حمله شیمیایی عراق به حلبچه که به طور مستقیم از تلویزیون ایران پخش شد، روحیه مردم را تضعیف کرد. هنگامی که در 17 آوریل 1988، عراق فاو را پس گرفت و ماشین نظامی هجومی خود را به سلاح‏های شیمیایی تجهیز کرد، معلوم شد که ایران در موضع ضعف قرار داد. 

در 18 جولای 1988، ایران با پی گیری همه جانبه اقدامات دیپلماتیک قطع‏نامه 598 را پذیرفت. این امر در 8 اوت به پذیرش آتش بس از سوی دو طرف انجامید و در 20 اوت 1988، لازم الاجرا شد. هنگامی که در 25 اوت، مذاکرات مستقیم آغاز گردید، عراق طرف برتر میدان نبرد بود و بعد از اعلام تاریخ برقراری آتش بس نیز به پیشروی خود علیه ایران ادامه داد و تلاش کرد تا با به اسارت گرفتن تعداد بیشتری از نیروهای ایرانی تا حد امکان موقعیت خود را در مذاکرات مربوط به مبادله اسیران، تقویت کند. همچنین، علی رغم این که به روشنی لزوم عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده، پیش‏بینی شده بود، قسمت‏های زیادی از ایران را تصرف کرد. بنابر گزارش، یک روز قبل از این که مذاکرات مستقیم آغاز شود، عراق در حمله به شورشیان شمال به طور مؤثر، از سلاح‏های شیمیایی استفاده کرد و به موازات مرز، جایی که آن را منطقه آزاد شده می‏نامند حرکت و طبق گزارشی، حدود هزار روستا را ویران کرد. در نتیجه، بیش از صد هزار نفر آواره به سوی ترکیه و ایران سرازیر شدند.

منبع: کتاب ایران، عراق و مذاکرات آتش بس

فرق است ما بين يك جمعيتي كه در شبي كه فردا براي او خطر است و مي‏خواهد به لشكر كفر هجوم ببرد به مناجات خدا مي‏ايستد با آن كساني كه وقتي كه مي‏خواهند به جنگ بيايند اول با فشار است و بعد هم كه محال آنها را مي‏بينند آلات لهو و لعب در آنجا هست. فرق است ما بين آنهايي كه براي خدا قيام كرده‏اند و آنهايي كه براي طاغوت. شما در راه خدا داريد جنگ مي‏كنيد و اين علامت ايمان شماست و آنها در راه طاغوت دارند جنگ مي‏كنند و اين علامت كفر آنهاست. مادامي كه اين مطلب در بين شما باقي است - توجه به خدا و ياري خواستن از مبدأ قدرت - شما قدرتمند هستيد.
شما را اين وحدت كلمه در زير سايه توحيد و در زير پرچم اسلام به اين فتحها و پيروزيها مي‏رساند. اين تكبيرهايي كه در شبي كه براي شهادت كمر بستيد مي‏گوييد، اينها پشتيبان شماست. جنود غيبيه همان طور كه در صدر اسلام پشتيبان لشكر اسلام بود و آن لشكر كوچك اسلام بر لشكر روم با آن بساط و بر لشكر ايران آن وقت با آن بساط غلبه كرد. به واسطه آن تأييدات غيبي و ملائكه الهي بود. شما امروز همان وضعيت را داريد براي خدا قيام كرديد و مقابل مستكبرين و مقابل كفار و مطمئن باشيد كه جنود غيبيه با شماست و هر يك شما در مقابل چندين نفر از آنها مي‏تواند عرض اندام كند.
شما مي‏دانيد كه تمام كشورها تقريبا پشتيبان صدامند و به او هم پول مي‏رسانند و هم اسلحه مي‏رسانند و هم نفرات مي‏فرستند بسياريشان، و ما بحمدالله نه احتياج به پول ديگران داريم و نه احتياجي به پرسنل ديگران داريم و نه احتياج به تاييد ديگران. ما كه اتكايمان به خداست از كي تأييد بخواهيم؟ ما كه اتكايمان به مبدأ غني مطلق است از كي خواستار جهات مادي بشويم؟ ما كه با تكبير اين جبهه‏ها را فتح مي‏كنيم از كي بخواهيم كه با ما همراهي كند؟ ما از خدا مي‏خواهيم. ما از خدا مي‏خواهيم كه با آن جنود غيبيه كه دارد و با آن ملائكة الله كه هست به ما كمك بفرمايد و مي‏فرمايد، لكن شرط اين است ما به عهد خود باقي باشيم، عهدي كه با اسلام داريم، حفظ اسلام، حفظ كشور اسلامي، حفظ نواميس اسلامي. ما بايد اين توجه را هيچ وقت از خود بيرون نكنيم، از مغز خود بيرون نكنيم كه ما بندگان خدا هستيم و در راه او و در سبيل او حركت مي‏كنيم و پيشروي مي‏كنيم. اگر شهادت نصيب شد سعادت است و اگر پيروزي نصيب شد سعادت است. (1)
پي نوشتها:
1- 60/9/11، بيانات امام در جمع پرسنل نيروي هوايي، اعضاي سپاه، دانشجويان افسري، صحيفه نور 15، ص 242
منبع: كتاب جمگ و دفاع در انديشه امام خميني (رض)

دفاع از نظر امام خميني (رض) از جايگاه و اهميت ويژه‏اي برخوردار است؛ به طوري كه آن را پرورش دهنده‏ي جوهر انسانيت و مايه‏ي بروز شجاعت در انسان مي‏داند:
جنگ خيلي خوب است از يك جهت و آن اين است كه شجاعتي را كه در باطن انسان است، بروز مي‏دهد و تحرك براي انسان حاصل مي‏شود. انسان از آن خمودي بيرون مي‏آيد.» (1)
همچنين امام راحل (ره) جنگ و دفاع را ابزاري مي‏داند كه با آن موانع از سر راه رشد و تكامل جوامع اسلامي برداشته مي‏شود: «اين يك رحمتي است، صورتش انسان فكر مي‏كند كه كشتار است، لكن واقعش بيرون كردن يك موانعي از سر راه انسانيت است.» (2)
مخصوصا كشوري كه انقلاب اسلامي كرده است و اجراي احكام نوراني اسلام را در همه‏ي زمينه‏ها هدف قرار داده است، دفاع و جهاد براي او تكليفي شرعي و الهي مي‏شود و صرف نظر از تأثيرات فردي و اجتماعي، بايد آن را به عنوان يك تكليف شرعي مورد توجه قرار دهد. در همين باره نيز امام خميني (رض) چنين فرموده‏اند:
«آحاد مردم يكي‏يكي‏شان تكليف دارند براي حفظ جمهوري اسلامي؛ يك واجب عيني، اهم مسائل واجبات دنيا، اهم است و از نماز اهميتش بيشتر است. براي اينكه اين حفظ اسلام است، نماز فرع اسلام است، اين تكليف براي همه ماست.»
به طوري كه ملاحظه مي‏شود، دفاع و جهاد در اسلام، اهميتي چند جانبه دارد كه اهم آن را به شرح زير مي‏توان خلاصه كرد:
الف: تقويت جوهره‏ي انسانيت و آبديده كردن روح انسان در حوادث و مشكلات
ب: بروز و ظهور عنصر شجاعت و مقاومت در انسان مؤمن و دفع رخوتها و سستيها.ج: دفع موانع از مسير تكامل و رشد جامعه‏ي اسلامي و قطع طمع دشمنان در حمله به كشوري مقاوم و آماده دفاع.
د: وجوب شرعي جهاد و دفاع در كنار ديگر واجبات ديني، به عنوان قويترين نمود انگيزه‏ي دفاعي در اقشار مختلف جامعه انساني
پي نوشتها:
1- صحيفه ي نور، ج13، ص 108
2- همان، ج16، ص 2
منبع: كتاب سيري در انديشه دفاعي حضرت امام خميني (رض)

مقاومت هشت ساله‏ي ملت ايران در جنگ تحميلي، توانمندي ايدئولوژي اسلام را به عنوان مقوله‏اي فرهنگي و سياسي در عصر حاضر بار ديگر به اثبات رسانده است و جوهر مقاومت و پايداري را در برابر مطامع استكبار و تئوري‏هاي تحميلي به عنوان سمبل بازيافت هويت ديني و اقتدار فرهنگي وارد زندگي مردم كرده است. فراتر از اين، امام راحل قدس سره و امام خامنه اي (مدظله)، روح مبارزه و حفظ انگيزه دفاعي را تبلور دين و دينداري مي‏دانند.
امام راحل قدس سره در پيام به گورباچف رئيس جمهور وقت اتحاد جماهير شوروي (سابق) فرموده‏اند:
ديني كه در آن مبارزه با قدرت‏ها نباشد، دقيقا افيون توده‏هاست.
و همچنين در صدر فرمان برائت فرموده‏اند:
آنها كه تصور مي‏كنند مبارزه در راه استقلال و آزادي فلسطين و مظلومين جهان با سرمايه داري و رفاه طلبي منافات ندارد، با الفباي مبارزه بيگانه‏اند، آنهايي هم كه تصور مي‏كنند سرمايه داران و مرفه‏هاي بي‏درد با نصيحت و موعظه و پند واندرز متنبه مي‏شوند و به مبارزان راه آزادي پيوسته و يا به آنها كمك مي‏كنند، آب در هاون مي‏كوبند. (1)
امام خامنه اي (مدظله) نيز مقاومت در جنگ تحميلي و ايستادگي در مقابل تهديد غرب و احساس عزت و استقلال در مقابل ابرقدرت‏هاي عالم را نعمت با ارزشي مي‏دانند كه ناشي از بقاياي فرهنگ اسلامي است. هشت سال دفاع مقدس، آزمون عيني انديشه‏ي امام راحل قدس سره و امام خامنه اي (مدظله) مبني بر كارا بودن مفاهيم فرهنگي و ارزش‏هاي اخلاقي بوده است و مكتب اسلام را به عنوان مظهر نوانديشي، در فرايند تاريخي حركت‏هاي احياگر به جهان عرضه كرده است و از اين روست كه امام راحل قدس سره در پيامي به روحانيت معظم فرموده‏اند:
هر روز ما در جنگ بركتي داشته‏ايم كه در همه صحنه‏ها از آن استفاده كرده‏ايم...
ما انقلابمان را در جنگ صادر كرده‏ايم...
ما در جنگ ريشه‏هاي انقلاب پربار اسلامي‏مان را محكم كرديم. (2)
امام راحل قدس سره همه‏ي اين بركات را ناشي از مجاهدات و حماسه آفريني‏هاي ملت شجاع ايران در هشت سال دفاع مقدس مي‏دانند و مي‏فرمايند:
جنگ ما كمك به فتح افعانستان را به دنبال داشت...

جنگ ما فتح فلسطين را به دنبال داشت...
جنگ ما بيداري پاكستان و هندوستان را به دنبال خواهد داشت...
جنگ ما موجب شد كه تمامي سردمداران نظامهاي فاسد در مقابل اسلام احساس ذلت كنند...
صداي اسلام خواهي افريقا از جنگ هشت ساله ماست...
علاقه به اسلام شناسي مردم در آمريكا و اروپا و آسيا و آفريقا، يعني در كل جهان، از جنگ هشت ساله‏ي ماست.
به هر حال هشت سال دفاع مقدس، مقطع تجربه شده‏اي است كه بسياري از مفاهيم اخلاقي را كه در زير ساخت نظام فرهنگي و سياسي كشور مؤثرند عينيت بخشيده و مفاهيمي چون: ايثار، شهادت طلبي، خداباوري، وارستگي، عشق، وحدت، شجاعت، پايداري و... آثار و نقش كارساز خود را در انديشه، منش، رفتار، نظام فرهنگي، نظام معيشتي و... به خوبي نشان داده است و اينك در تكوين ساختار فرهنگ عمومي كشور مي‏توانند مفاهيم اخلاقي و عناصر فرهنگي را تعريف كنند و در اختيار مسؤولين فرهنگي كشور و صاحب نظران قرار دهند.
بديهي است ملت ما امروز با داشتن مفاخر و دستاوردهاي گرانبهاي دوران دفاع مقدس در تدوين الگوي فرهنگي، نيازمند قبول مباني تئوريك متناسب با تحول، از ديگران نيست. كساني كه در اين زمينه ترديد به خود راه مي‏دهند، در حقيقت ارزش‏هاي دفاع مقدس را درك نكرده‏اند و يا اينكه در برابر مدرنيسم و عقلانيت جديد فرهنگ غرب سست شده‏اند. حركت كند و كم بها و بعضا ناباورانه ما در نظام بندي و تثبيت ارزش‏هاي دفاع مقدس، به عنوان مهم‏ترين و كامل‏ترين الگوهاي توسعه فرهنگي، بار ديگر اين فرصت را به روشنفكران بيمار داده است تا جمهوري اسلامي را در كوران مواجهه با مسائل و مشكلات گوناگون قرار دهند و بازانديشي توسعه‏ي غربي را به عنوان مبناي تئوريك دوران سازندگي در ايران با جرأت تمام مطرح نمايند. همچنين عناصر فرهنگي و هنري كشور ما نيز تمايل پذيري خود را در برخي از موارد حفظ كرده و قواره‏ي موزون و مناسب خود را در رابطه با ارزش‏هاي انسان ساز دفاع مقدس پيدا مي‏كنند. از اين رو امام خامنه اي (مدظله) با محوري توصيف كردن اصلاح عمومي كشور، اختصاص تمام فعاليت‏هاي وزارتخانه بزرگي چون فرهنگ و ارشاد اسلامي به اين مهم كاري بجا و با اهميت دانسته‏اند.
پي نوشتها:
1- 1367/4/29
2- 1367/12/3
منبع: كتاب كارآمدي سياست دفاعي از ديدگاه امام خامنه اي (مدظله العالي)